System motywacyjny – hierarchicznie uporządkowany układ potrzeb, wartości i celów
– na wczesnych etapach ontogenezy nie istnieje
– powstawanie tego systemu stopniowo przygotowują zmiany, jakim poszczególne potrzeby i sposoby realizacji ulegają w miarę rozwoju struktur poznawczych
Powstawanie i rozwój podstawowych potrzeb
W psychologii istnieje wiele sposobów wyodrębniania i klasyfikowania potrzeb, najczęstsza to klasyfikacja na:
– potrzeby fizjologiczne
+ odnoszą się do warunków niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu, są wrodzone, w toku rozwoju zmieniają się sposoby ich zaspokajania
– potrzeby psychologiczne
+ nabyte, powstają w toku warunkowania emocjonalnego, za którego pośrednictwem różne pierwotnie obojętne bodźce nabierają znaczenia, stając się niezbędnymi dla funkcjonowania psychologicznego (podstawą formowania się potrzeb psychologicznych jest doświadczenie)
Potrzeba kontaktu emocjonalnego
– powstaje we wczesnym niemowlęctwie w wyniku pierwotnych doświadczeń afektywnych doznawanych w kontaktach z matką
– z czasem potrzeba ta zaczyna dotyczyć innych form kontaktu oraz rozciąga się na inne osoby
– potrzeba ta ulega różnicowaniu – obok potrzeby kontaktu z wybranymi osobami pojawia się dążenie do pozytywnych kontaktów z innymi ludźmi i aprobaty z ich strony (potrzeba afiliacji)
– badania pokazują że deprywacja opieki macierzyńskiej w okresie wczesnego niemowlęctwa prowadzi do nieprawidłowego rozwoju potrzeby kontaktu emocjonalnego oraz afiliacji
+ można zatem oczekiwać, że jeśli całkiem pozbawi się dziecko kontaktu z matką , nie będzie ono zdolne do nawiązywania bliskich więzi emocjonalnych z ludźmi
+ jeśli zaś zerwanie kontaktu nastąpi zbyt późno, może stać się ona zbyt silna i utrzymywać, mimo przekroczenia określonego wieku, swój infantylny charakter
Potrzeba zależności emocjonalnej
– pojawia się ona w wyniku kojarzenia pozytywnych następstw opieki dorosłych nad dzieckiem, wskutek czego samo podleganie czyjejś opiece staje się stanem przyjemnym i pożądanym
– rodzi się w ten sposób potrzeba doznawania uwagi oraz pomocy ze strony innych, nawet jeśli nie jest to konieczne
– natężenie tej potrzeby jest zróżnicowane u ludzi, zależy to od doznawanej w dzieciństwie opieki i nasilenia oddziaływań wychowawczych o kierunku przeciwnym – stymulujących rozwój samodzielności
Potrzeba dominacji
– obiektywna zależność od dorosłych jest nie tylko źródłem gratyfikacji, ale i ograniczeń w dążeniu do celów; przeciwstawianie doświadczenia słabości i przewagi leży u podstaw tej potrzeby
– jest ona przeciwstawna potrzebie zależności emocjonalnej, a to która z nich będzie dominowała zależy od charakteru doznawanych w dzieciństwie ograniczeń
+ jeśli ograniczeniu będzie towarzyszyć opiekuńczość rodziców zaspokajających potrzeby dziecka, ukształtuje się silna potrzeba zależności (wychowanie typu nadopiekuńczość)
+ jeśli ograniczenia będą prowadzić do frustracji potrzeb wywołując negatywne uczucia, ukształtuje się silna potrzeba dominacji (wychowanie rygorystyczne, surowe)
Potrzeba agresji
– potrzeba wykonywania działań atakujących, ukierunkowanych na zniszczenie jakiegoś obiektu
– działanie jest uruchamiane przez gniew lub złość, rozładowuje napięcie związane z frustracją, przez co staje się samo w sobie nagradzające
– szczególnie silne natężenie potrzeby agresji pojawia się przy deprywacji potrzeby kontaktu emocjonalnego i potrzeby zależności, zbyt silnego krępowania swobody dziecka oraz stosowania ostrych kar (zwłaszcza cielesnych)
Potrzeba bezpieczeństwa
– potrzeba unikania bodźców wywołujących lęk
– powstaje ona w wyniku doświadczeń zagrożenia, gdy dziecko reaguje lekiem na sygnały zapowiadające wystąpienie przykrych dla niego zdarzeń
– znaczny stopień natężenia tej potrzeby stanowi czynnik ograniczający aktywność i hamujący tym samych rozwój jednostki
– bardziej lękliwe są te dzieci, które były wielokrotnie przestrzegane przed możliwością pojawienia się przykrych zdarzeń, niż te które faktycznie ich doświadczyły
Podstawowe kierunki zmian, którym ulegają potrzeby w toku rozwoju
Rozszerzenie się zakresu środków służących realizacji potrzeb
-rozszerza się zakres obiektów gratyfikacyjnych (matka- rodzice -inni ludzie)
– bogaci się repertuar czynności, za pomocą dziecko realizuje swe potrzeby
Specjalizacja sposobów zaspokajania potrzeb
– dokonuje się różnicowanie czynności
– różnicują się obiekty, w kontakcie z którymi zaspokajane są poszczególne potrzeby (najpierw rodzice, później inni ludzie)
Indywidualizacja sposobów zaspokajania potrzeb
– dziecko zaczyna zgodnie z własnymi preferencjami dokonywać wyboru środków i obiektów, które umożliwiają zaspokojenie potrzeby
Socjalizacja sposobów zaspokajania potrzeb
– stopniowej eliminacji ulegają te sposoby zaspokajania potrzeb, które nie są akceptowane społecznie
– jest jednym z ważnych regulatorów poznawczych zachowania
Tolerancja na odroczenie zaspokajania potrzeb
Wzrost aktywności dziecka w zaspokajaniu potrzeb
– stopniowe przejście od stanu, w którym wszystkie potrzeby dziecka są zaspokajane przez rodziców i z ich inicjatywy, poprzez aktywne domaganie się, by otoczenie spełniało pragnienia (komunikowanie życzeń), do znacznej samodzielności w wielu dziedzinach
– człowiek nigdy nie osiąga pełnej samodzielności w tej kwestii
– umiejętność przewidywania znaczenia bodźców i sytuacji nowych i wykorzystania tego, odpowiednio kierując zachowaniem
– umiejętność antycypowania zagrażających deprywacji i uczenie się zapobiegania im
Pełna harmonia dążeń jest nieosiągalna, mimo tego, że rozwój do niej dąży.
Konflikt motywacyjny – sytuacja, w której nie da się pogodzić różnych potrzeb popychając człowieka w przeciwnych kierunkach
Rodzaje konfliktów motywacyjnych:
- dwa dążenia nie dają się zrealizować jednocześnie i trzeba wybrać jedno z nich kosztem drugiego
- wybór pomiędzy dwoma równie przykrymi możliwościami (konflikt unikanie – unikanie)
- jeden i ten sam obiekt ma dla człowieka zarazem pozytywną i negatywną wartość – deprawuje jedne i zaspokaja inne potrzeby, przez co wywołuje ambiwalentne reakcje emocjonalne i sprzeczne tendencje (konflikt dążenie – unikanie)
– w badaniach pokazano, że dla tego samego obiektu zarówno pozytywna, jak i negatywna wartość tego obiektu zwiększa się w miarę przybliżania, ta druga przyrasta szybciej
Kształtowanie się motywacji związanej z systemem poznawczym
Wraz z rozwojem wzrasta nie tylko kontrola poznawcza nad pierwotnymi potrzebami, ale także pojawiają się nowe potrzeby – ich źródłem są szczególnego rodzaju doświadczenia, polegające na konfrontacji z rzeczywistością wiedzy zawartej w systemie poznawczym
Potrzeba poznawania
– rozbieżność pomiędzy oczekiwaniami a rzeczywistością może wywoływać reakcję dodatnie lub ujemne; w konsekwencji powstają dążenia do wyjaśnienia lub zlikwidowania zaistniałej sytuacji na co skutecznym sposobem jest aktywność poznawcza; rozwiązanie prowadzi do pozytywnych emocji, co staje się podstawa do rozwoju powyższej potrzeby
– przejawem tej potrzeby jest tendencja do aktywnego usuwania rozbieżności za pomocą czynności poznawczych oraz poszukiwanie nowości, czyli dążenie do sytuacji, które wywołują zbieżność
Zainteresowania
– tendencja do szukania i bogacenia wiedzy w określonych dziedzinach
– początkowo są krótkotrwałe, zmienne i powierzchowne, wraz z rozwojem myślenia abstrakcyjnego zainteresowania stają się ukierunkowane na poznawanie głębszej natury rzeczy, wykrywanie ogólnych związków i zależności, systematyzowanie wiedzy
Sytuacje zadaniowe
– sytuacje, w których stoi przed człowiekiem cel zakładający usunięcie rozbieżności między rzeczywistym a pożądanym stanem i istnieje program działania zmierzającego do tego
Motywacja zadaniowa
– tendencja do autonomicznej wobec innych potrzeb działalności zadaniowej, powstaje ona pod warunkiem istnienia odpowiednio silnych standardów stanu idealnego
– dziecko zaczyna być w stanie wykonywać zadania pod koniec wieku przedszkolnego, potrafi wykonywać czynności celowe, które same przez się nie są dla niego przyjemne czy interesujące – takie zachowanie jest sterowane przez wzmocnienia zewnętrzne
– z czasem wykonywanie zadań staje się autonomicznym celem i ma odtąd wartość niezależnie od wzmocnień – nagrodą staje się likwidacja rozbieżności poznawczej
Motywacja prospołeczna
– tendencja do podejmowania działań na rzecz innych
– dostrzeżenie , że ktoś jest w stanie innym od pożądanego może rodzić dysonans poznawczy i skłaniać do działań usuwających go
Potrzeba osiągnięć
– polega na dążeniu do osiągania celów o znacznym stopniu trudności, przy czym wartość ma nie cel jako taki, lecz fakt dojścia do niego, oceniany jako sukces
– podłożem tej potrzeby są standardy doskonałości w „ja idealnym”
W odróżnieniu od potrzeb fizjologicznych i podstawowych potrzeb emocjonalnych, potrzeby psychiczne w miarę realizacji nie zmniejszają się, lecz wzrastają.
opracowano na podstawie: Matczak A., Zarys psychologii rozwoju. Podręcznik dla nauczycieli. Żak, Warszawa 2003
